Đột quỵ là một trong những nguyên nhân gây co cứng phổ biến nhất, các dạng tổn thương não khác cũng có thể dẫn đến tư thế cánh tay và chi dưới co cứng. Co cứng cơ kết hợp với yếu, liệt cơ và mất các cử động chọn lọc tinh vi là những yếu tố quan trọng gây giảm hoặc mất chức năng của người bệnh. Ảnh hưởng đến đặt tư thế bệnh nhân trên giường hoặc xe lăn. Ngoài ra, co cứng gây khó khăn cho bệnh nhân và người nhà trong chăm sóc sinh hoạt hàng ngày ví dụ như khi thực hiện tắm, rửa, vệ sinh cá nhân, hiện tượng co cứng các cơ khép làm ảnh hưởng đến việc đặt thông tiểu, co cứng các cơ gấp bàn và ngón tay gây khó khăn cho việc mở lòng bàn tay. Co cứng gây khó chịu hoặc đau và là nguyên nhân gây co rút, biến dạng, mất chức năng, tàn tật sau này. Co cứng nặng có thể dẫn đến những biến chứng: loét da, đau, biến chứng khớp (ví dụ trật khớp háng do co cứng các cơ khép).

Dưới đây là 5 dạng co cứng cơ chi trên thường gặp ở bệnh nhân bị đột quỵ.

Nguồn:

Trong phục hồi chức năng giai đoạn liệt cứng, giải quyết tình trạng co cứng là bước quan trọng không thể thiếu trước khi tập luyện phục hồi vận động cho người bệnh.

Các phương pháp điều trị co cứng hiện nay rất ít. Các thuốc uống điều trị toàn thân như diazepam, baclofen, dantrolene sodium, tizanidine.... do tác dụng không chọn lọc của chúng, không những có tác dụng lên các cơ co cứng mà còn có tác động lên các cơ bình thường, do đó có thể gây ra mất chức năng. ví dụ: có thể gây mất khẳ năng ngồi do làm yếu cơ thân mình. Thêm nữa, tác dụng của các thuốc đường uống bị giảm đi khi dùng lâu. Sự dung nạp thuốc xuất hiện sau một vài tháng điều trị, vì thế việc tăng liều thuốc là bắt  buộc để đảm bảo tác dụng trên lâm sàng, điều này làm tăng nguy cơ xuất hiện các tác dụng phụ.

Vấn đề co cứng thực sự là một khó khăn rất lớn mà các thầy thuốc Phục hồi chức năng, các Kỹ thuật viên và Y tá điều dưỡng phải đương đầu trong việc điều trị, chăm sóc và tập luyện phục hồi cho những bệnh nhân này. Gần đây, sản phẩm Botulinum nhóm A (biệt dược là Dysport) bắt đầu được sử dụng để điều trị cho bệnh nhân co cứng cơ nặng và cho kết quả rất khả quan. Điều này mở ra một hướng mới cho các thầy thuốc chuyên ngành Phục hồi chức năng trong việc xử trí di chứng khó khăn này.

Botulinum Toxin (Dysport) còn gọi tắt là BTX, là một chất có tác dụng điều trị co cơ quá mức. Botulinum làm giảm tình trạng co thắt bất thường của cơ trong một thời gian khá dài khi được tiêm vào cơ tăng hoạt là do sự ức chế nơron vận động tại đó. Hoạt động của bó cơ bị ngăn chặn thông qua tác động ức chế nơi tiếp hợp cholinergic của sợi nơron vận động trong thoi cơ. Hoạt chất này tác động tại nơi tiếp hợp thần kinh cơ nên ngăn cản sự phóng thích Acetyl choline và gây ra liệt.  

Vì vậy thuốc được chỉ định trong các trường hợp co cơ quá mức gây ra tình trạng bị vẹo cổ, chuột rút, co cứng tay và chân sau tai biến mạch máu não, bại não, chấn thương sọ não, chấn thương tủy sống, viêm tủy, u tủy, xơ cứng rải rác… Khi co cứng gây ảnh hưởng đến chức năng: như ảnh hưởng đến việc đặt tư thế bệnh nhân, khi vận động, khi thực hiện các hoạt động chăm sóc hàng ngày, chăm sóc vệ sinh cá nhân…và được chỉ định khi co cứng có thể dẫn đến những biến chứng: như loét, đau, co rút, biến dạng khớp. Đặc biệt hiện nay thuốc được chỉ định trong thẩm mĩ để xóa nhăn các nếp nhăn ở quanh mắt (chân chim) hay vùng trán, rãnh mũi má....

Bên cạnh đó thuốc được khuyến cáo không được sử dụng khi co cứng mức độ nhẹ (Độ 1 theo Ashworth), bệnh nhân bị rối loạn ý thức nặng, có rối loạn đông máu, bị chứng nuốt khó: Sặc, nghẹn khi uống hoặc ăn thức ăn lỏng, mềm, cứng hoặc trong các bệnh cơ hoặc rối loạn teo cơ tại chỗ: bệnh nhược cơ nặng, bệnh Charcot-Marie-Tooth, xơ cứng cột bên teo cơ. Đặc biệt không dùng thuốc khi có bệnh lý toàn thân nặng (suy thận, nhiễm khuẩn nặng…).

* Ưu điểm của điều trị co cứng bằng Botilinum Toxin:

-   Có hiệu quả trong các trường hợp co cứng mạn tính

-   Hiệu quả tại chỗ, ít hoặc hiếm có tác động toàn thân

-   Kết quả tốt khi kết hợp với các phương pháp điều trị khác: bó bột, đặt nẹp, vật lý trị liệu

-   Có thể tiêm nhắc lại nếu cần thiết

-   Thuốc rất hiếm khi có biến chứng, có thể có một vài tác dụng phụ kèm theo nhưng thường bệnh nhân có thể chịu được và các tác dụng phụ này cũng chỉ tồn tại trong một thời gian ngắn (khoảng 2-3 tuần)

* Hạn chế của điều trị co cứng bằng Botilinum Toxin

-   Hiệu quả kéo dài 4-6 tháng (xuất hiện các chồi synap thần kinh mới để nối các sợi cơ – trương lực cơ quay trở lại).

-   Không chỉ định trong co cứng  toàn thể

-   Thường đòi hỏi phải tiêm nhắc lại để duy trì các kết quả lâm sàng.

TS. Nguyễn Phương Sinh - Trưởng bộ môn PHCN